‘Meneer, kom eens kijken!’ In het computerlokaal staat Patrick me driftig te wenken. ‘Is dit echt gebeurd?’ Mijn leerlingen in 3-havo zijn bezig met een onderzoek naar veldslagen uit de Eerste Wereldoorlog. Uiteindelijk moeten ze in de huid van een frontsoldaat kruipen en een brief naar het thuisfront schrijven. De inlevingsopdracht motiveert om historisch onderzoek te doen èn levert mooi leerrendement op. De brieven uit de loopgraven maken goed duidelijk of leerlingen verschillende aspecten van de Eerste Wereldoorlog goed begrepen hebben.[i]
Voorafgaand aan de opdracht volgden de leerlingen een reguliere lessenserie over de Eerste Wereldoorlog. Hierin kwamen de gebruikelijke aspecten van deze oorlog aan de orde: de al langer sluimerende oorzaken, de moord op Frans Ferdinand als aanleiding en het mislukte Von Schlieffenplan wat resulteerde in een loopgravenoorlog. Ik las voor uit brieven en dagboeken waardoor de verschrikkingen aan het front en het contact met het thuisfront invoelbaar werden.[ii] We spraken over het aanvankelijke enthousiasme, maar ook over de gevolgen van gifgasaanvallen en de psychische effecten op de soldaten in de loopgraven.
Ik koos er voor om in de instructielessen vooral algemene concepten te behandelen en leerlingen in de briefopdracht zich te laten verdiepen in een specifieke slag. Door de briefopdracht kon ik vaststellen of leerlingen algemene concepten goed kunnen toepassen en in de tijd kunnen plaatsen. Een gifgasaanval in 1914 zou te vroeg zijn, een enthousiaste Engelse vrijwilliger in 1918 te laat.
‘Echte’ brieven
In het computerlokaal gaan de leerlingen eerst in groepjes aan de slag. Elk groepje krijgt een slag toebedeeld, bijvoorbeeld de Slag aan de Somme of de Slag bij Verdun. In deze fase zijn ze vooral bezig met onderzoek doen aan de hand van sturende vragen. Wanneer was de slag? Hoe lang duurde de slag? Hoeveel slachtoffers waren er te betreuren? Wat was de terreinwinst? Patrick doet onderzoek naar de Derde Slag bij Ieper en ziet tot zijn verbijstering dat het Vlaamse dorpje Passchendaele na wekenlange beschietingen van de aardbodem weggevaagd is. Ook de aantallen slachtoffers gaan spreken, zeker in combinatie met de geringe terreinwinst. ‘Waarom vechten ze dan door? Dat is toch zinloos?’, stelt Lisa. De onderzoeksfase levert harde historische feiten èn verwondering op.
Zo snel de kennis over de slag op orde is, kan het inleven beginnen. Ook hier helpt een vragenlijst, die de leerlingen individueel invullen: Wie mis je? Wat vind je van je officier? Heb je kameraden verloren? Ben je gewond geraakt? ‘Moet je dan echt de loopgraaf uit als je officier op het fluitje blaast?’, vraagt Gerwin. ‘En wat dan als je het niet doet?’, wil Sophie weten. De doodstraf op dienstweigering leidt bij sommige leerlingen tot verbijstering. De inlevingsfase brengt de leerlingen kortom heel dicht bij het leven van de soldaten in de loopgraven.
Het daadwerkelijke schrijven van de brief levert na het onderzoek en het inleven voor de meeste leerlingen weinig problemen op. In principe mag de brief op de computer getypt worden, maar veel leerlingen kiezen voor een handgeschreven brief. Met behulp van hun basiskennis van de moderne vreemde talen en online vertaalprogramma Google Translate probeert een deel van de leerlingen hun brief ook in het Frans, Engels of Duits te schrijven. ‘Had ik nu maar voor een Engelse soldaat gekozen’, roept Jo-anne. Als de brieven uiteindelijk ingeleverd worden, blijken leerlingen ook met theezakjes, enveloppen en postzegels in de weer geweest te zijn. ‘Kijk, ik heb er ook een beetje modder op gemaakt’, legt Deborah uit. ‘Dan kunt u zien dat de brief in de loopgraaf geschreven is.’
War is so cruel
Bij het beoordelen van de brieven let ik er met name op of de concepten goed in de brief terugkomen. Melany schrijft in haar brief over de toepassing van nieuwe wapens, zoals gifgas: ‘We moeten een gasmasker op omdat er een nieuwe techniek is uitgevonden: gifgas. We moeten natuurlijk niet die giftige stoffen inademen, anders gebeuren er nare dingen, zoals mensen die er blind van zijn geworden en al die verminkten: verschrikkelijk.’
Peter is in de huid van een Engelse soldaat gekropen en heeft het afnemende enthousiasme goed beschreven. Ook is duidelijk dat hij begrijpt hoe een loopgravenoorlog werkt: na lange artilleriebeschietingen komt uiteindelijk de aanval. ‘I wish I was just home. But unfortunately the reality is quite different. I started so full of enthousiasm. Hower, there is little more to it. I’ll tell you something about this battle: it began with a deafening canons roar. This lasted for hours. After that we have to attack.’
Bij Jennifer lees ik hoe ze goed heeft nagedacht over de relatie tussen de soldaat en het thuisfront, in dit geval de vriendin van de soldaat. ‘Believe me, I was terrified, but I knew I had to attack. I don’t want to tell you all the details, because war is so cruel. […] My dear Caithlyn, please always keep hope and don’t cry. I promise everything will be allright.’
Er meer uithalen
Te midden van meer dan vijftig brieven uit twee klassen ben ik tevreden met de opbrengsten. Ik zie dat mijn leerlingen de verschillende concepten van de Eerste Wereldoorlog begrepen hebben. Het is de meeste leerlingen gelukt een brief te schrijven die goed in de tijd past. Ook is er veel enthousiasme en eigenaarschap: leerlingen steken thuis nog veel extra tijd in de brief om er echt wat moois van te maken.
Toch zou ik graag nog meer uit de opdracht willen halen, bijvoorbeeld door het thema censuur toe te voegen. Zeker in Engeland werden hele passages in brieven zwartgelakt of weggeknipt. Door leerlingen (een kopie van) de brief van een klasgenoot te laten censureren, leren ze vanuit het standpunt van de regering te denken. Welke informatie is niet voor het thuisfront bestemd?
Niettemin is een belangrijk doel van mijn geschiedenisonderwijs gerealiseerd. Het onderwijs werd wederkerig. Niet alleen wilde ik iets leren aan mijn leerlingen. Patrick wilde mij leren wat er met Passchendaele gebeurd is, Jennifer dat de loopgravenoorlog ‘so cruel’ was. Mijn leerlingen wilden mij met hun brieven iets leren over de Eerste Wereldoorlog.
[i] [i] De opdracht hier is hier te downloaden: https://ajbaarssen.wordpress.com/2019/10/17/brieven-uit-de-loopgraven/
[ii] Ik gebruikte hiervoor: Melching, W. & Stuivinga, M. (2006) Ooggetuigen van de Eerste Wereldoorlog. (1e druk) Bert Bakker.
Dit artikel verscheen in Transparant (mei 2020)
Ontdek meer van A.J. Baarssen
Abonneer je om de nieuwste berichten naar je e-mail te laten verzenden.
