Mijn betovergrootvader Jan Hoogeveen jr. werd geboren als zoon van een onbekende vader in een schip in de haven van Zwartsluis. Hij werd onderwijzer in Hasselt, Vollenhove, Urk en Transvaal en overleed in een concentratiekamp in Mafeking. In deze serie een beschrijving van zijn leven.
In de nacht van 31 juli op 1 augustus 1861 was Arend Anthony Hijmer, doctor in de genees-, heel- en verloskunde te Zwartsluis, op zoek naar de ‘Vriendschap’, het schip van Peter de Boer. Peters dochter Jentje liep op alle dagen.
Van wie Jentje zwanger was, is niet bekend. Aan boord bij vader kwam ze op verschillende plekken. Zwartsluis aan de Zuiderzee was een belangrijke schakel in de turfhandel. Waarschijnlijk was haar vader turfvaarder, van Drenthe naar Zwartsluis. Of zorgde hij juist voor vervoer van Zwartsluis naar het westen van het land. Jentje kan dus overal zwanger zijn geraakt.
De afwezigheid van een man was niet de enige zorg van Jentje. Ze wist dat een bevalling een hachelijke onderneming was. Jentjes moeder was immers in het kraambed overleden, nota bene bij de geboorte van de nu zwangere Jentje zelf. Jentje Schurink heette de moeder van de nu zwangere Jentje de Boer, die hier in een warme zomernacht in augustus in de roef van een schip op het punt van bevallen stond. Jentje Schurink trouwde op 18 mei 1831 in Zwartsluis met Peter de Boer. Ze kregen meerdere kinderen, van wie Jentje de Boer de laatste was. Haar vader Peter was nooit hertrouwd, en wachtte nu als man alleen zenuwachtig de komst van de dokter af.
Om twee uur ’s nachts klonk het zachte huilen van een pasgeboren baby uit de roef van het turfschip in de Oude Sluis van Zwartsluis. Jentje was verblijd met de geboorte van een zoon, die ze Jan noemde.
Jan bracht de eerste jaren van zijn leven door aan boord bij zijn grootvader, waar ook moeder Jentje haar hand-en-span-diensten verleende. De ‘Vriendschap’ van opa Peter de Boer passeerde regelmatig de sluizen van Zwartsluis, waar een zekere Jan Hoogeveen sluiswachter was.
Een huwelijk voor moeder Jentje
De sluiswachter liet zijn oog vallen op de inmiddels 29-jarige Jentje. In mei 1868 trouwden ze. Jan was bijna zeven jaar toen moeder Jentje de Boer in het huwelijk trad met Jan Hoogeveen. Hij kreeg nu een wettige vader en daarmee ook de achternaam Hoogeveen. Om zich van zijn vader te onderscheiden ondertekende Jan altijd met Jan Hoogeveen jr.
Het kersverse paar ging wonen op Wijk 2-112 te Zwartsluis. Daar werd op Eerste Kerstdag, 25 december 1868 een zoon en broertje geboren: Theunis Albert Hoogeveen. Anderhalf jaar later werd een zusje geboren: Angenis. Het kerstkindje Theunis Albert overleed echter toen hij zes jaar werd. Jan Hoogeveen jr. was veertien toen zijn broertje begraven werd. Met zusje Angenis ontwikkelde Jan een goede band. Zo bezocht hij haar nog in Amsterdam voor hij met een schip naar Zuid-Afrika vertrok.
Nu Jan aan de wal woonde was er ook de mogelijkheid om naar school te gaan. Jan viel op door zijn heldere verstand. Aan het einde van zijn schoolloopbaan stelde de meester voor dat Jan ook maar onderwijzer moest worden.
Jan werd dus kwekeling, zoals een leraar in opleiding vroeger heette. Hij verrichte in eerste instantie allerlei kleine taken op de lagere school, zoals het uitdelen van inkt, het schoonmaken van de borden en het doen van boodschappen. Na verloop van tijd werd hem de instructie van een klein groepje leerlingen toevertrouwd, waarna dit van lieverlee uitgroeide tot frontale lesactiviteiten als het doen van de vertelling of de behandeling van de leesles.
In de avonduren en/of op zaterdag volgde Jan intensieve cursussen aan een zogenaamde normaalschool, waarmee hij zich voorbereidde op de examens voor hulponderwijzer. Mogelijk bezocht hij de normaalschool in Kampen, aangezien hij later vanuit Zuid-Afrika zijn vrouw adviseerde dochter Jentje daar les te laten nemen. In 1879 deed hij succesvol examen: van de zes kandidaten hoorde hij bij de drie geslaagden. Niet veel later had de net achttienjarige zijn eerste officiële aanstelling binnen: hij werd hulponderwijzer in het eveneens Overijsselse Hasselt.
Vollenhove
Niet veel later volgde promotie naar een baan als onderwijzer in Vollenhove. Daar arriveerde Jan in de zomer van 1881. Hij betrok een kamer bij hoofdonderwijzer van Westendorp, die kort daarop in september 1881 op 44-jarige leeftijd overleed. Jan maakte bij het hoofdonderwijzersechtpaar thuis nog kennis met Margaretha Burgdorffer, een inwonende onderwijzeres die veertien dagen na Hoogeveens komst naar Oost-Indië vertrok. Kort na Hoogeveen arriveerde ook de uit Friesland afkomstige onderwijzer Jan Riemersma. Net als Burgdorffer maakte Riemersma net een jaar vol op de school in Vollenhove.
Jan hield het iets langer uit in Vollenhove, niet in de laatste plaats omdat hij kennis kreeg aan een meisje. Jan liet een oogje vallen op Willemina Beens, dochter van de plaatselijke notabele, gemeenteraadslid en molenaar Johannes Philippus Beens. Mogelijk ontmoetten ze elkaar in de kerk, want beide jongverliefden waren van hervormde huize.
Jan arriveerde in juli 1881 in Vollenhove en trouwde daar al op 5 november van hetzelfde jaar met Willemina. Bijna op de kop af negen maanden later werd hun eerste kindje geboren. Op 4 augustus 1882 zag dochter Jentje het levenslicht; ze werd vernoemd naar Jans moeder. Jentje overleed op 22 november van hetzelfde jaar, slechts ruim drie maanden oud. Ongeveer een jaar later werd bij Willemina weer een meisje geboren, die ze ook de naam Jentje gaven.
Al tijdens Hoogeveens verblijf in Vollenhove was er een zekere band met Urk. In 1883 kwamen tijdens een grote storm veel Urker vissers om het leven. Er werd een landelijke actie op touw gezet om de Urker weduwen financieel te ondersteunen. “Door tusschenkomst van den Heer J. Hoogeveen te Vollenhove” werd “van eenige vrienden aldaar” een bedrag ontvangen van 21 gulden. Opvallend is dat Hoogeveen een half jaar na dit bericht naar Urk verhuisde.
Vertrek naar Urk
Eind 1883 ontving de onderwijzer een benoeming op Urk. Het jonge gezin vertrok op 17 oktober naar het eiland. De school waar Jan Hoogeveen les gaf stond op de plaats waar nu Museum Het Oude Raadhuis te vinden is. Lang niet alle Urker kinderen maakten toentertijd de lagere school af. Een bericht uit 1874 meldt dat er slechts één twaalfjarige op de Urker school te vinden is.
In mei 1897 verhuisde de school naar een nieuw groot gebouw vlak achter de vuurtoren. Op dezelfde plaats zal later de op Urk bekende Wilhelminaschool gebouwd worden. [2] De nieuwe en sterk verbeterde onderwijslocatie bood Jan Hoogeveen blijkbaar toch te weinig, want op 12 juni 1897 solliciteerde hij naar een functie als onderwijzer in Zuid-Afrika.
Het gezin van Jan en Willemina breidde in de Urker periode flink uit. Toen Jan in november 1897 van Urk vertrok was hun jongste zoon Johannes Philippus net geboren en was de samenstelling van het gezin als volgt:
- Vader Jan Hoogeveen, geboren 1 augustus 1861 Zwartsluis
- Moeder Willemina Beens, geboren 28 februari 1860 Vollenhove
- Jentje, geboren 19 augustus 1883
- Johanna Elisabeth, geboren 1 juni 1886
- Jan, geboren 18 oktober 1888
- Angenis, geboren 23 september 1891
- Karsje, geboren 17 april 1895
- Johannes Philippus, geboren 20 september 1897
Samenvatting
- Bij de geboorte van Jan was zijn vader onbekend. Moeder Jentje woonde op het schip bij haar alleenstaande vader Peter de Boer.
- Moeder Jentje trouwde toen Jan zes jaar was met Jan Hoogeveen. Jan werd toen Jan Hoogeveen jr.
- Jan kreeg een broertje en een zusje. Zijn broertje Theunis Albert overleed toen het kind 6 jaar was.
- Jan was hulponderwijzer in Hasselt en onderwijzer in Vollenhove
- In Vollenhove trouwde hij met Willemina Beens
- Hun eerste kind Jentje overleed in de leeftijd van drie maanden
- In 1883 verhuisde het gezin Hoogeveen naar Urk
- Na het jonggestorven meisje, kregen Jan en Willemina nog 4 meisjes en 2 jongens
- In 1897 werd op Urk een nieuwe school geopend, in hetzelfde jaar vertrok Jan Hoogeveen naar Zuid-Afrika.
In een volgende aflevering meer over de sollicitatieprocedure en de beweegredenen van Jan Hoogeveen om zonder vrouw en kinderen af te reizen naar Zuid-Afrika.
[1] Mineke van Essen, Kwekeling tussen akte en ideaal, de opleiding tot onderwijzer(es) vanaf 1880 (Amsterdam 2006).
[2] Zie: https://www.urkeruitgaven.nl/strijd-en-vooruitgang/onderwijs-op-urk
Ontdek meer van A.J. Baarssen
Abonneer je om de nieuwste berichten naar je e-mail te laten verzenden.
